Po tekście „Stadnina Koni Michałów. Początek”, przedstawiamy dalszy ciąg opowieści o historii stadniny michałowskiej.
Droga do Michałowa
Silna pozycja dr. Edwarda Skorkowskiego w reaktywowanym po wojnie Ministerstwie Rolnictwa sprawiła, że ocalałe z II wojny światowej klacze arabskie, zgromadzone początkowo w Posadowie, podzielono, zgodnie z jego teorią o typach koni arabskich, na grupy: dwie ze stadnin przyjęły konie w typie Kuhailan, trzecia w typie Saklawi. Tak więc klacze z Posadowa przeniesiono do Nowego Dworu i Albigowej, a także do Klemensowa (1947), stąd ruszyły następnie do Michałowa (1953). Trafiły tu głównie siwe klacze w typie Saklawi.
Do Michałowa przybyły w sumie 22 klacze czystej krwi arabskiej. Na miejscu znajdowały się już trzy klacze arabskie, które włączono do stadniny. Wraz z końmi do Michałowa przyjechał dotychczasowy kierownik Stadniny Klemensów Ignacy Jaworowski, który ostatecznie w 1959 roku został dyrektorem Stadniny Koni Michałów i kierował nią do roku 1997. Historia poprzedniczki, stadniny w Klemensowie (1947–1953), była dość krótka, ale 6-letni okres jej funkcjonowania należy traktować jako integralną część historii Michałowa. To w Klemensowie wyhodowany został ogier Gwarny 1953 (Amurath Sahib – Gwara) oraz założycielka linii Milordki w Michałowie klacz Estokada 1951 (Amurath Sahib – Saga). Stado będące kontynuacją hodowli w Klemensowie nie miało początkowo zbyt wielkiej wartości, gdyż najlepsze klacze zgromadzono w stadninach Albigowa oraz Nowy Dwór. Mając w Michałowie do dyspozycji często wadliwy żeński materiał, selekcję i dobór ogierów przez wiele lat prowadzono w kierunku uzyskania koni „urodziwych, prawidłowych, z dobrym ruchem, o dobrej suchej tkance, w ramach rasy kalibrowych i stosunkowo rosłych, w typie i o urodzie charakterystycznych dla typu Saklawi”*.
Stadnina w latach 50. i 60. rozwijała się powoli, w miarę rozbudowy infrastruktury i zakładania pastwisk. Dopiero rosnący od początku lat 70. popyt na polskie araby w strefie dolarowej, spowodował dość znaczne zwiększenie stada klaczy. Jeszcze w 1954 roku stan klaczy wynosił 33, aby w roku 1965 osiągnąć zaledwie liczbę 40. Jednak w roku 1975 było w Michałowie już 69 klaczy, a w 1980 – 82. Ostatecznie w ciągu 65-lat stadnina z 25 klaczy rozrosła się do 118 klaczy w roku 2018**, co łącznie z młodzieżą daje stan koni w stadninie na poziomie około 350 sztuk.
Piękne i dzielne
W początkowym okresie istnienia Stadniny Michałów, czyli do około roku 1960, ze względu na liczne wady budowy, stado klaczy podlegało przede wszystkim selekcji na poprawną budowę i kaliber, co odbywało się często nawet kosztem urody, typu i szlachetności. Taka selekcja doprowadziła wprawdzie do usunięcia licznej grupy wartościowych i urodziwych koni, ale jednocześnie dała podstawę do ugruntowania w stadzie cech prawidłowej budowy, zwłaszcza kończyn. Natomiast po roku 1960, kiedy to otworzyła się możliwość eksportu koni arabskich, głównymi kryteriami selekcji stały się oprócz poprawnego pokroju, dobra jakość tkanek (suchość), uroda, szlachetność i arabski „bukiet”, przy założeniu utrzymania poprawności kończyn i prawidłowości ruchu. Wszystkie konie poddawane były wówczas próbie wyścigowej, która to próba nie stanowiła celu w hodowli, ale była jednym z narzędzi selekcji. „Przeważnie konie o wybitnych predyspozycjach wyścigowych odbiegają od typu. Ogiery „wyścigowe”, o ile użyło się je w hodowli, nie zdały egzaminu, gdyż odbiło się to niekorzystnie na urodzie potomstwa i ich typie, a w konsekwencji zmniejszeniu możliwości eksportowych i obniżeniu standardu polskiego araba”*. Konie z Michałowa 10-krotnie wygrały Derby, 16 razy Oaks i 16 razy Nagrodę Porównawczą. Najdzielniejszy koń arabski w powojennej historii, ogier Druid 1993 (Wojsław – Dalida/Probat), urodził się w Michałowie. Niestety, od lat już michałowskie konie nie liczą się w rywalizacji na torze; ostatni raz Derby michałowski koń wygrał w roku 2005. Obecnie, z uwagi na rosnące koszty treningu wyścigowego, próbie dzielności na torze wyścigowym poddawane są klacze oraz tylko te z ogierów, które rokują nadzieje hodowlane.
Hodowla w Michałowie nierozerwalnie związana jest z kultywowanymi tu rodzinami żeńskimi. W całym 65-leciu, prawdziwie spektakularny rozkwit przeżywała rodzina żeńska Milordki (ur. 1810, Sławuta), tak że klacze z tej rodziny o imionach rozpoczynających się na literę „E”, za sprawą sublinii założonej przez kl. Emigracja s. 1980 (Palas – Emisja), stały się niejako znakiem firmowym Michałowa.
Ta wspaniała klacz przeżyła 28 lat i wydała na świat 14 szt. potomstwa, w tym 12 klaczek, a pośród nich dwie czempionki Polski: Emigrantkę s. 1985 (po Eukaliptus), czempionkę Europy, i jej pełną siostrę Emanację s. 1986, wiceczempionkę Europy i Best in Show w Janowie 1999, jak również dwie wiceczempionki Polski – pełną siostrę Emigrantki i Emanacji, Erlandę s. 1990 oraz Elladę gn. 1991 (po Balon). Inna córka Emigracji, Etenta s. 1994 (po Monogramm), sprzedana do Wielkiej Brytanii, dała tam użytego później w Polsce og. HS Etiquette s. 1998 (po Simeon Sadik) – jednak bez spektakularnych sukcesów, a jej pełna siostra Emocja kaszt. 1995, razem z klaczami Editha gn. 2019 (po Eden C), Elganza k. 2009 (po Sanadik El Shaklan) i Ellena s. 2010 (po Ekstern), przedłużają sublinię w stadninie macierzystej.
Emigrantka (1985–2002) – zasługą tej klaczy jest przede wszystkim pozostawienie dla polskiej hodowli ogiera czołowego Emigrant s. 1991 (po Ararat), czempiona Polski, oraz klaczy El Dorada po Sanadik El Shaklan, s. (1998–2016), czempionki Polski, Europy (w klasach klaczy młodszych i starszych), Pucharu Narodów i USA. Aktualnie w hodowli są czynne córki El Dorady: El Medina gn. 2004 (po Gazal Al Shaqab), wraz z córkami użytkowanymi już w hodowli oraz El Dorra k. 2010 (po QR Marc).
Emanacja (1986–2003) dała m.in. czempiona Polski i USA – og. Emanor s. 1993 (po Wojsław), dwukrotną wiceczempionkę Polski, czempionkę Europy i Wielkiej Brytanii – kl. Emilda s. 1990 (po Pamir), której córka Emmona s. 1998 (po Monogramm), Młodzieżowa Czempionka Świata i Czempionka Polski Klaczy Starszych, przedłużyła w stadninie tę sublinię. Według stanu na 2018 r. w Michałowie użytkowane były następujące klacze wywodzące się od Emanacji: czempionka świata Emanda s. 1996 (po Ecaho), ze swoją wielokrotnie utytułowaną córką Emandorią s. 2004 (po Gazal Al Shaqab), Platynową Czempionką Świata z 2018, a także wiceczempionka Polski Espadrilla s. 1997 (po Monogramm), odznaczająca się wyjątkowym wdziękiem i wybitnym żeńskim typem saklawi, jak również ich córki.
Najbardziej typowe konie z tej sublinii cechują się mlecznobiałym odcieniem maści siwej, długimi szyjami, krótkimi głowami z dużym, czarnym okiem i nozdrzem otoczonym prześwitującą przez delikatną sierść czarną skórą, horyzontalną linią górną i efektowną odsadą ogona, a klacze ponadto dużą żeńskością.
Rodziny żeńskie
Klacze założycielki pochodziły z 10 rodzin żeńskich. W okresie istnienia, stadnina utraciła dwie rodziny żeńskie: klaczy Murana or.ar. i Scherife or.ar. W to miejsce wprowadzono cztery nowe: Selma or.ar., Rodania or.ar., Adjuze or.ar. oraz Bent El Arab or.ar. Poszczególne rodziny żeńskie są obecnie** reprezentowane następująco:
| Klacze wg rodzin żeńskich | 1953 | 2018 |
| Milordka (ur. 1810 Sławuta) | 8 | 48 |
| Szweykowska (ur. 1800 Sławuta) | 2 | 13 |
| Ukrainka (ur. 1815 Sławuta) | 1 | 9 |
| Wołoszka (ur. 1810 Sławuta) | 3 | 4 |
| Gazella or.ar. (imp. 1845 Jarczowce) | 2 | 16 |
| Mlecha or.ar. (imp. 1845 Jarczowce) | 2 | 1 |
| Sahara or.ar. (imp. 1845 Jarczowce) | 3 | 2 |
| Selma or.ar. (ur. 1865 Abbas Pasha EG) | – | 11 |
| Rodania or.ar. (imp. 1881 do Anglii) | – | 8 |
| Semrie or.ar. (imp. 1902 Babolna) | 1 | 4 |
| Adjuze or.ar. (imp. 1885 Babolna) | – | 1 |
| Bent-El-Arab or.ar. (imp. 1855 Babolna) | – | 1 |
| Murana I or.ar. (imp. 1816 HU) | 2 | – |
| Scherife or.ar. (imp. 1902 Babolna) | 1 | – |
| Razem: | 25 klaczy | 118 klaczy |
Charakterystyczna dla hodowli michałowskiej jest przewaga linii żeńskich pochodzących ze Sławuty, a więc, oprócz wspomnianej Milordki (1810 Sławuta), także rodzina klaczy Szweykowska (1800 Sławuta), której najwybitniejszą przedstawicielką okazała się Wizja 1973 (El Paso – Warmia), czempionka USA i jej sublinia reprezentowana aktualnie w stadninie między innymi przez klacze Wieża Mocy 2010 (po QR Marc), Czempionkę Polski Klaczy Młodszych, Młodzieżową Wiceczempionkę Świata i Czempionkę USA Klaczy Starszych, oraz Wildona 2014 (po Shanghai E.A.), wiceczempionkę Polski i czempionkę Europy 2018; rodzina klaczy Ukrainka (1815 Sławuta) oraz rodzina klaczy Wołoszka (1810 Sławuta).
Stadnina Michałów ma obecnie największą liczbę klaczy z najstarszych rodzin żeńskich, jakie istnieją w Polsce i są nieprzerwanie hodowane na ziemiach polskich od ponad 200 lat. W stadzie klaczy przeważa typ saklawi, co jest zgodne z koncepcją założycielską i pochodzeniem stada. Przyjęty od założenia stadniny i konsekwentnie realizowany cel, jakim jest hodowanie koni urodziwych, prawidłowych, z dobrym ruchem, przyniósł stadninie wiele sukcesów na całym świecie. Konie z Michałowa od połowy lat 60. nieprzerwanie zdobywają najwyższe nagrody na wszystkich kontynentach. Cieszą się także niesłabnącym zainteresowaniem klientów, zarówno w kraju, jak też za granicą. Pod koniec lat 90. XX wieku michałowskie stado klaczy osiągnęło poziom jakości, którego nie można porównać z jakimkolwiek innym stadem na świecie. Stawki, głównie siwych córek Palasa, Eukaliptusa, Probata oraz Monogramma, do dziś pozostają we wspomnieniach tych, którzy mieli szczęście je oglądać.
Rody męskie
Od początku istnienia stadniny, w hodowli użyto ponad 120 ogierów, reprezentujących 13 rodów męskich. Największy wpływ na michałowską hodowlę wywarły ogiery: Amurath Sahib 1932 (od Sahiba), hod. Breniów, Comet 1953 (od Carmen), hod. Nowy Dwór, Gwarny 1953 (od Gwara), hod. Klemensów, Negatiw (SU) 1945 (od Taraszcza), Nabor (SU) 1950 (od Łagodna), Celebes 1949 (od Canaria), hod. Albigowa, Probat (S) 1975 (od Borexia), Palas (SU) 1968 (od Panel), Eukaliptus 1974 (od Eunice), hod. Janów Podlaski, Monogramm (US) 1985 (od Monogramma), a w ostatniej dekadzie Gazal Al Shaqab (QA) 1995 (od Kajora) oraz własnej hodowli Ekstern 1994 (od Ernestyna). 118 klaczy matek stadnych** w Michałowie jest córkami 38 ogierów.
W sumie 85 klaczy jest po ogierach z linii męskich w typie saklawi (Ilderim or.ar., Ibrahim or.ar., Bairactar or.ar., Saklawi I), a pozostałe 31 jest córkami ogierów z linii męskich w typie kuhailan (Kuhailan Haifi or.ar. , Kuhailan Adjuze or.ar, Krzyżyk or.ar.).
| Klacze wg rodzin męskich | Liczba klaczy w stadzie** |
| Saklawi I (1886 Ali Pasha Sherif) | 77 |
| Ilderim or.ar. (imp. 1900 Sławuta ) | 5 |
| Ibrahim or.ar. (imp. 1907 Antoniny) | 2 |
| Bairactar or.ar. (imp. 1817 Weil) | 1 |
| Kuhailan Haifi or.ar. (imp. 1931 Gumniska) | 28 |
| Kuhailan Adjuze or.ar. (imp. 1885 Babolna) | 2 |
| Krzyżyk or.ar. (imp. 1876 Jarczowce) | 1 |
| Mirage or.ar. (1919 Anazeh Sebaa) | 1 |
| Razem: | 118 |
Fundamentem stada michałowskiego jest ogier Amurath Sahib siwy 1932 (Amurath II – Sahiba/Nana Sahib I), reprezentujący ród męski Bairactar or.ar., którego 12 córek znalazło się w stadzie założycielskim. Lata 60. i 70. zdominowały córki ogiera Comet, z rodu męskiego Kuhailan Afas or.ar. oraz ogiera Nabor (SU) 1950 siwy, z rodu męskiego Ibrahim or.ar., który dominował w stadzie, aż do połowy lat 80.
Wprowadzona w latach 70., wraz z importem Palasa, dla odświeżenia krwi, linia ogiera egipskiego Saklawi I – Saklawi II – Gamil – Mansour – Nazeer – Aswan – Palas, wprowadziła do stada poszukiwany typ orientalnego saklawi, którego przedstawiciel ogier Palas doskonale połączył się w Michałowie z klaczami z linii Skowronka i Amuratha. Do hodowli wcielono 41 córek ogiera Palas, a wśród nich wspomnianą wyżej klacz Emigracja. Kolejnym szeroko użytym w Michałowie ogierem był Probat, z rodu Kuhailan Afas or.ar. Do hodowli wcielono jego 40 córek, a jako jeden z nielicznych ogierów zostawił też dużą grupę cennych synów użytych w hodowli (Fawor, Enrilo, Gil, Wermut, Złotogłów, Gwizd).
Osobną epokę stworzyło użycie sprowadzonego z USA w latach 90. ogiera Monogramm (US) 1985 (Negatraz – Monogramma/Knippel), przedstawiciela męskiego rodu Kuhailan Haifi or.ar., poprzez ogiera Negatraz, syna albigowskiego Baska, który doskonale połączył się w Michałowie z dużą grupą córek ogiera Probat. Po Monogrammie urodziło się w Michałowie aż 112 źrebiąt: 54 ogierki i 58 klaczek. Do hodowli wcielono ponad 30 córek Monogramma, które na wiele lat odcisnęły swoje piętno w stadzie, stanowiąc wysokiej wartości stawkę klaczy, która wyniosła stado na kolejny stopień jakości. Monogramm dał również w Michałowie szereg bardzo cennych synów, którzy przedłużyli ród Kuhailana Haifi or.ar. – to Ganges (od Garonna), Furiat (od Furora), Empres (od Empressa), Dębowiec (od Dębówka), a przede wszystkim wybitny Ekstern (od Ernestyna), który stał się kontynuatorem rodu. Aktualnie w hodowli** czynne są jeszcze 2 córki Monogramma (Emocja i Espadrilla), oraz córki jego synów: 3 córki ogiera Ganges, 14 córek ogiera Ekstern oraz 5 córek jego syna Esparto (od Ekspozycja).
Początek lat 2000. to użycie w Michałowie ogiera Gazal Al Shaqab (QA) 1995 (Anaza El Farid – Kajora/Kaborr), z rodu Saklawi I or.ar., poprzez linię syna ogiera Nazeer – Morafica (EG). O ile użycie ogiera Gazal Al Shaqab przyniosło oczekiwane efekty – uzyskano znakomitą stawkę klaczy, w tym: Emandoria (od Emanda), Norma (od Nastasea), Pistoria (od Palmira), Ejrene (od Emocja) oraz ogiera czołowego Eryksa (od Emmona), to już użycie kolejno jego synów i wnuków tych oczekiwań nie spełniło.
Zgodnie z teoriami Skorkowskiego o pochodzeniu koni i typach arabskich, w Klemensowie, a następnie w Michałowie, umieszczono klacze w typie saklawi i takież dobierano tu przez lata do krycia ogiery. Długotrwała i konsekwentna praca hodowlana w obrębie michałowskiego stada doprowadziła do wytworzenia już w latach 70. specyficznego typu konia arabskiego, który –- doskonalony przez kolejne 20 lat – wydał tak typowe dla niego, rewelacyjne córki Monogramma. Michałowski arab to koń w typie saklawi, przeważnie siwy, urodziwy, z dobrym fundamentem i o wspaniałym ruchu, jak na araba rosły, na pierwszy rzut oka odmienny od typu araba janowskiego. Dlatego też większość użytych tu ogierów była specyficzna dla Michałowa: Comet, Nabor, Palas, Eukaliptus, Probat, a w szczególności epokowy Monogramm. Tak w Michałowie, jak i Janowie dbano o zachowanie odrębności stad, co do końca lat 90. się udawało i było z korzyścią dla obu stadnin. Dopiero poczynając od „ery Gazala”, stan ten uległ zmianie i w Michałowie zaczęto powielać pomysły janowskie. Do krycia dopuszczano niemal wyłącznie ogiery wcześniej zastosowane lub równocześnie kryjące w Janowie, poczynając od udanego Laheeba, Gazala Al Shaqab, poprzez QR Marca po Kahila Al Shaqab, czy kontrowersyjnego Ascota DD. Nieliczne „próby własne” kończyły się najczęściej porażką, tak że takie ogiery jak Galba, Al Maaram czy WH Kaneko nie wniosły do stada wartościowych cech i ostatecznie nie pozostawiły niczego godnego uwagi.
Powielanie „janowskich” koncepcji ogierów, bez zwrócenia uwagi na ich maść i typ, spowodowało też znaczący regres dominującej w Michałowie maści siwej w stadzie oraz w istocie odejście od charakterystycznego dla Michałowa typu siwego saklawi. Równocześnie znacząca przewaga używanych ogierów z rodu Saklawi I or.ar, a w szczególności linii Gazala Al Shaqab, spowodowała znaczące zubożenie puli genetycznej stada poprzez utratę rodów męskich, stanowiących istotę polskiej hodowli państwowej (Ibrahim or.ar., Ilderim, Kuhailan Afas, Bairactar or.ar., a wkrótce także Kuhailan Haifi or.ar.). W roku 2016 udział ogierów z rodu Saklawi I w stanówce wynosił już ponad 72%***. W sezonach 2017 i 2018 podjęto próbę zmiany tej sytuacji, poprzez ograniczone użycie ogierów z innych linii. Udział Saklawi I zmniejszył się do 66%, z tym, że nie użyto jakiegokolwiek ogiera z linii Gazala Al Shaqab, a całkowicie obcego rodowodowo ogiera Shams Sharav AA 2012 (po Simeon Sharav), z linii egipskiej Hadban Enzahi 1952 (po Nazeer), w Polsce błędnie określanego jako Saklawi I.
Duża konkurencja w świecie koni arabskich, wymuszająca na stadninach państwowych, w tym na Michałowie, konieczność rywalizacji, a więc nieuchronne podążanie za swoistymi hodowlanymi modami, w tym przypadku używanie ogierów z rodu Saklawi I, nie zwalnia z dbałości o stare polskie rody. Wielkość stada pozwala w Michałowie na utrzymywanie niekomercyjnej, w danym momencie hodowli, stawki koni z mniej obecnie poszukiwanych rodów męskich, stąd konieczność ich umieszczenia w planie stanówki. Na tym właśnie polega zapominana, a strategiczna rola Michałowa jako stadniny utrzymywanej w rękach państwa.
Gospodarstwo rolne
Ogólna powierzchnia gruntów SK Michałów wynosi obecnie 639 ha. Użytki rolne zajmują powierzchnię 620 ha, z których 95 ha to pastwiska. Niezależnie od hodowli koni czystej krwi arabskiej SK Michałów prowadzi zachowawczą hodowlę koni maści tarantowatej oraz utrzymuje niewielką grupę kuców szetlandzkich o karo i kasztanowato-srokatym umaszczeniu. Stadnina gospodaruje na 2 gospodarstwach: Michałów (rędziny) oraz Lubcza (lekkie gleby). W gospodarstwie Michałów jest utrzymywane stado krów rasy Jersey, którego produkcja w roku 2017 osiągnęła 8 400 kg mleka od krowy w stadzie liczącym ok. 140 sztuk. Gospodarstwo Lubcza posiada 160 krów rasy HF – w tym część stada to krowy czarno-białe, a ok. 25% stanowią krowy czerwono-białe. Produkcja ze stada w Lubczy w roku 2017 wynosiła 11 200 kg mleka od krowy.
W całej swojej 65-letniej historii gospodarstwo rolne w Michałowie osiągało na trudnych ziemiach dobre wyniki w produkcji roślinnej i zwierzęcej. W stadninie poczyniono wiele inwestycji w budynki i sprzęt, tak że dysponuje ona pełnym kompletem nowoczesnych maszyn do uprawy i zbioru plonów. Przychody w stadninie podlegają znacznym wahaniom, na co ma wpływ koniunktura na rynku sprzedaży mleka, ale przede wszystkim są zależne od wpływów ze sprzedaży koni. W roku 2001 Stadnina Koni Michałów otrzymała nagrodę Prezydenta RP dla najlepszego gospodarstwa rolnego w Polsce.
Działalność eksportowa
Począwszy od lat 60., rozpoczął się „dewizowy” eksport polskich koni arabskich, w tym i z Michałowa. Należy podkreślić, że w tym czasie obywatele naszego kraju nie mogli jeszcze nabywać i posiadać koni arabskich. W 1970 roku Centrala Handlu Zagranicznego Animex rozpoczęła sprzedaż wybranych arabów poprzez aukcje w Janowie. Eksportowe sukcesy sprzedaży za potrzebne gospodarce dewizy, skłoniły władze do utworzenia następnych stadnin arabskich: w Kurozwękach (1973) i Białce (1981). Dopiero pod koniec lat 80., sporadycznie, można było nabyć w stadninach konia arabskiego. Ceny koni na aukcji w Janowie jeszcze przez kilka lat odbiegały od możliwości finansowych polskich hodowców prywatnych, jednak wkrótce uległo to zmianie i stali się oni ważnym klientem na te konie. W latach 2000. w Michałowie ustalił się zwyczaj sprzedaży koni w drodze przetargów ofertowych, co niestety nie mogło odzwierciedlić rynkowych cen i stało w sprzeczności z interesem stadniny, gdyż nabywcami byli głównie handlarze koni, a nie odbiorcy ostateczni. Dlatego też w latach 2016 i 2017 w Stadninie Michałów powstała nowa formuła sprzedaży koni, w postaci otwartych przetargów w formie licytacji, a ich szczególną formą stały się, organizowane w drugą sobotę grudnia, aukcje koni hodowlanych pod nazwą Zimowa Aukcja, której celem jest uzupełnienie możliwości sprzedaży (bez konieczności ograniczania się wyłącznie do aukcji w Janowie Podlaskim). Dwie pierwsze edycje Winter Sale (2016 i 2017) przyniosły spektakularne efekty finansowe, a także stały się wydarzeniem środowiskowym –, okazją do spotkania, w świątecznej atmosferze, hodowców koni arabskich w Polsce i licznych zagranicznych gości. Aukcje zimowe, stanowiąc marketingowy filar sprzedaży michałowskich koni, z pewnością powinny być w Michałowie kontynuowane.
————————————————
* Ignacy Jaworowski, „Koń Polski” nr 4 (72) 1983
** Według stanu na 4.10.2018
*** Krystyna Chmiel, „Polska Hodowla Koni Arabskich Czystej Krwi (1979-2018) i jej sukcesy na świecie”
